Voorkeursrecht: Grip op gebiedsontwikkeling en grondbeleid
Het voorkeursrecht is een instrument waarmee gemeenten de regie krijgen over gebiedsontwikkeling. Dit recht verplicht eigenaren om gronden eerst aan de gemeente aan te bieden bij verkoop. Zo kan prijsopdrijving worden voorkomen en kan de gemeente strategisch sturen op gebiedsontwikkeling.
In 2023 adviseerde het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) in een Kamerbrief om het voorkeursrecht vaker en eerder in te zetten als onderdeel van de modernisering van het grondbeleid. Dit instrument is inmiddels stevig verankerd in de Omgevingswet, waarbij de oude Wet voorkeursrecht gemeenten (Wvg) grotendeels is overgenomen, met enkele wijzigingen in termijnen en inschrijvingsprocedures.
Inschrijving van een Voorkeursrecht
Onder de Wet kenbaarheid publiekrechtelijke beperkingen onroerende zaken (Wkpb) diende het voorkeursrecht via het BRK-PB ingeschreven te worden in de openbare registers van het Kadaster. Sinds de invoering van de Omgevingswet op 1 januari 2024 is deze procedure gewijzigd. Inschrijving gebeurt nu via Syvas of, indien gewenst, analoog bij het Kadaster.
Stijging van het aantal voorkeursrechten
De toepassing van het voorkeursrecht is de afgelopen jaren flink toegenomen. Zo kwam de term ‘voorkeursrecht’ in de Staatscourant van 2012 tot en met 2016 maar gemiddeld 50 keer per jaar voor. Daarbij moet dan zelfs nog de aantekening worden gemaakt dat er ook andersoortige resultaten werden weergegeven, zoals intrekkingen, voorlopige vestigingen, nota’s grondbeleid en gerechtelijke uitspraken. Na 2016 steeg dit aantal al. Vanaf 2020 is gekeken naar de daadwerkelijke aantallen voorkeursrechten, om zo ruis eruit te halen.
Aantal inschrijvingen per jaar:
• 2020 – 67 inschrijvingen
• 2021 – 114 inschrijvingen
• 2022 – 75 inschrijvingen
• 2023 – 119 inschrijvingen
• 2024 – 141 inschrijvingen
In totaal hebben 214 gemeenten, 1 provincie en het Ministerie van BZK voorkeursrechten gevestigd. Dit betekent dat meer dan 60% van de gemeenten in de afgelopen vijf jaar gebruik heeft gemaakt van dit instrument.
Gemeenten met de meeste voorkeursrechten sinds 2020:
- Veere – 15 voorkeursrechtbesluiten
- Rotterdam – 14 voorkeursrechtbesluiten
- Kampen – 10 voorkeursrechtbesluiten
Het aantal is afhankelijk van de werkwijze van de gemeente. Er zijn gemeenten die met een enkel besluit direct meerdere gebieden op verschillende locaties aanwijzen.
Grondslag van het voorkeursrecht
Het voorkeursrecht wordt vaak al in een vroeg stadium van een ruimtelijk project ingezet, nog voordat er een definitief bestemmingsplan of omgevingsplan is.
In meer dan 75% van de gevallen wordt het voorkeursrecht gebaseerd op:
• Artikel 5 (Wro) –een nieuwe bestemming aan een locatie toegedacht
• Artikel 9.1.1c (Ow) –een nieuwe functie aan een locatie toegedacht
Wanneer een voorkeursrecht onder artikel 9.1.1a (Ow) valt, is het standaard vijf jaar geldig. Voor een verlenging met nog eens vijf jaar is een apart besluit nodig, iets wat enkele gemeenten al hebben gedaan.
Toegedachte functies: Waarvoor wordt het voorkeursrecht ingezet?
Gemeenten zetten het voorkeursrecht strategisch in om gebieden een nieuwe functie te geven. In 69% van de gevallen is woningbouw een van de doelen. Andere veelvoorkomende toegedachte functie is bedrijventerreinen, kantoorlocaties en detailhandel.
Verdeling van de toegedachte functies:
• Woningbouw – 69%
• Bedrijventerrein / kantoorlocatie / detailhandel – 24%
• Maatschappelijk – 8%
• Infrastructuur – 4%
• Recreatie / Sport – 3%
• Energie – 2%
• Natuur – 2%
• Onbekend – 2%
Het totaal is groter dan 100%, aangezien er ook gebieden zijn met meerdere toegedachte functies.
Conclusie voorkeursrecht
Het voorkeursrecht speelt een steeds grotere rol in gebiedsontwikkeling en grondbeleid in Nederland. De stijgende lijn in het aantal inschrijvingen laat zien dat gemeenten actief gebruikmaken van dit instrument. Met de nieuwe inschrijvingsprocedure onder de Omgevingswet en de focus op woningbouw en economische ontwikkeling, blijft het voorkeursrecht een belangrijk instrument voor gemeenten en provincies.
Wil je meer weten over voorkeursrechten en ruimtelijke ontwikkeling? Neem dan contact op.
Bron van de Cijfers: De NieuwbouwMonitor
De gegevens over de voorkeursrechten zijn gehaald uit publicaties op officielebekendmakingen.nl en verwerkt in de database van de NieuwbouwMonitor.nl.
De Nieuwbouwmonitor biedt inzicht in gebiedsontwikkelingen en grondbeleid in Nederland. Deze monitor houdt o.a. bij waar en wanneer voorkeursrechten worden gevestigd, welke functies eraan worden toegekend en welke gemeenten hier gebruik van maken.
De database van de NieuwbouwMonitor biedt een breed scala aan relevante databronnen op het gebied van gebiedsontwikkeling.
Wilt u deze database inzetten op uw processen en doelen? Vraag dan toegang tot de database via info@rogeo.nl.
